મહાકુંભની કરૂણાંતિકા, સામાન્ય શ્રધ્ધાળુઓ માટે ધર્મ નથી

એકસ્ટ્રા અફેર -ભરત ભારદ્વાજ

ઉત્તર પ્રદેશના પ્રયાગરાજમાં ચાલી રહેલા મહાકુંભ મેળામાં મૌની અમાવસ્યાના અમૃત સ્નાનનો લાભ લેવા પહોંચેલા શ્રદ્ધાળુ ધક્કામુકીનો ભોગ બન્યા અને 30 શ્રદ્ધાળુ તો સીધા ઉપર પહોંચી ગયા એ ઘટનાથી દેશભરમાં આઘાત છે. એક તરફ આ ઘટનાએ મહાકુંભ મેળાના આયોજનની ખામીઓને છતી કરી દીધી છે તો બીજી તરફ ભારતમાં ધર્મ શ્રદ્ધાના બદલે કર્મકાંડનો વિષય બની ગયો છે તેનો પણ અહેસાસ કરાવી દીધો. આ કર્મકાંડના કારણે માનવજીવની કોઈ કિંમત રહી નથી તેનો અહેસાસ પણ કરાવી દીધો.

મહાકુંભમાં 30 શ્રદ્ધાળુઓનાં મોત થયાં એ મુદ્દે લોકો પર દોષારોપણ કરાઈ રહ્યું છે. લોકો દોષિત નથી એવું નથી પણ સામે આયોજન કરનારા વધારે દોષિત છે ને તેમના કારણે જ આ સમસ્યા સર્જાઈ છે. 144 વર્ષે આવતો મહાકુંભ અનોખો છે તેનો પ્રચાર જોરશોરથી કરાયો પણ આ પ્રચારના કારણે ઊમટી પડનારી ભીડને કાબૂમાં રાખવામાં અને વ્યવસ્થા કરવામાં તંત્ર સાવ ઊણું ઉતર્યું છે એ કહેવાની જરૂર નથી. મહાકુંભમાં મૌની અમાવસ્યાના અમૃત સ્નાનથી તમામ ખરાબ કર્મોનો નાશ થાય છે એવી હિંદુ પરંપરામાં માન્યતા છે. આ માન્યતાના કારણે બુધવારે મૌની અમાવસ્યાનું અમૃત સ્નાન હોવા છતાં મંગળવારે મોડી રાતથી સંગમ ઘાટ પર લોકોની ભીડ જમા થવા લાગેલી કેમ કે હિંદુ પરંપરામાં મહાકુંભ મેળામાં ત્રિવેણી સંગમ પર સ્નાન કરવાથી મહાપુણ્ય મળે છે એવી માન્યતા છે.

સંગમ ઘાટ પર ત્રણ પવિત્ર નદીઓ ગંગા, યમુના અને અદ્રશ્ય સરસ્વતી નદીનો સંગમ થાય છે. પ્રયાગરાજમાં યમુના ગંગા નદીમાં ભળી જાય છે અને પછી આ પ્રવાહ બંગાળની ખાડી સુધી પહોંચે છે. સંગમ સ્થાને બંને નદીનું મિલન થતું જોઈ શકાય છે કેમ કે ગંગાનું પાણી સહેજ ડહોળું છે. યમુના નદીનું પાણી આગળથી રંગ બદલીને આવે છે અને સંગમ પહેલાં કાળું હોય છે પણ ગંગાના પાણીમાં ભળવાથી યમુનાનું પાણી આછું વાદળી રંગનું દેખાય છે. આ બંને નદીઓના પાણીના જુદા જુદા રંગો સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે.

સંગમ સ્થાનની બરાબર સામે સંગમ ઘાટ નામે ત્રિકોણીય ઘાટ છે. આ ઘાટ ઢોળાવવાળો છે અને તેનો આકાર બદલાયા કરે છે કેમ કે સંગમ ઘાટ પર માટીનું ધોવાણ થયા કરે છે. મહાકુંભ મેળામાં ભીડને ધ્યાનમાં રાખીને સંગમ ઘાટ પાસે કામચલાઉ સંગમ ઘાટ બનાવવામાં આવ્યો છે અને 2019માં તેને પહોળો કરવામાં આવ્યો હતો કે જેથી દર કલાકે 50000 શ્રદ્ધાળુઓ સ્નાન કરી શકે. આ વખતે બે લાખ શ્રદ્ધાળુઓ એક સાથે સ્નાન કરીને દેવાય એટલો પહોળો ઘાટ કરી દેવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત શાસ્ત્રી બ્રિજ અને સંગમ ઘાટ વચ્ચે 26 હેક્ટરમાં એક નવો ઘાટ બનાવ્યો છે તેથી આ ઘાટ વધુ બે હેક્ટર પહોળો થઈ ગયો છે. શ્રદ્ધાળુઓની સુવિધા માટે 1650 મીટર વિસ્તારમાં રેતીની થેલીઓ પાથરીને ઘાટ તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે કે જેથી વધુમાં વધુ લોકો સ્નાન કરી શકે.

આ બધી વાતોનો જોરશોરથી પ્રચાર કરાયો હતો તેથી મોટી સંખ્યામાં લોકો સંગમ સ્થાન પાસે જ એકઠાં થઈ ગયેલાં. ગામડામાંથી આવેલાં લોકો મંગળવારે રાત્રે 10 વાગ્યાથી જ ઠલવાવા માંડેલાં અને ઘણાં લોકો તો ઘાટ પર જ પથારી કરીને સૂઈ ગયેલાં. તંત્રે સૌથી પહેલાં તો લોકોને ઘાટ પર ઘૂસવા જ દેવાની જરૂર નહોતી. તંત્ર દ્વારા બેરીકેડ્સ બનાવાઈ છે કે જેના દ્વારા લાઈનમાં લોકો આવીને ઘાટ પર સ્નાન કરી શકે છે પણ આ તો ઘાટ પર જ લોકો ઠલવાઈ ગયાં ને સૂઈ ગયાં પણ તેમને રોકનારું કોઈ નહોતું. આ ખામી તંત્રની કહેવાય કે બીજા કોઈની?

ઘાટ પર સતત ભીડ વધી રહી હતી ત્યારે પણ તેને રોકવા કે કાબૂમાં લેવા માટે કોઈ વ્યવસ્થા જ નહોતી. સીધો ને સરળ નિયમ એ છે કે લોકો આવી રહ્યાં હોય ત્યારે તેમને શિસ્તબદ્ધ રીતે રાખવાં જ પડે પણ તેના માટે કોઈ વ્યવસ્તા જ નહોતી. આછા અજવાળામાં ગાડરિયા પ્રવાહની જેમ લોકો ચાલ્યા કરતાં હતાં તેમાં ભીડ બહુ વધી ગઈ ને અચાનક કોઈ કારણસર ધક્કામુકી થઈ ગઈ તેમાં નીચે સૂતેલાં લોકો કચડાઈને મરી ગયાં. તંત્રે થોડુંક ધ્યાન રાખ્યું હોત તો આ સ્થિતિ નિવારી શકાઈ હોત.

આ દુર્ઘટના માટે પોલીસ કે સરકારી કર્મચારીઓનો વાંક કઢાય છે પણ એ પણ વાહિયાત છે. કુંભમેળાની વ્યવસ્થામાં પોલીસ અને સરકારી કર્મચારીઓનો કૂચ્ચો નિકળી ગયો છે. મહિનાઓ પહેલેથી તૈયારીઓ ચાલે છે ને તેમાં ખડે પગે રહીને તેમની હાલત ખરાબ છે. અત્યારે પણ લાકોની ભીડને કાબૂમાં લેવા માટે ખડેપગે રહેવું પડે છે ને તેમાં તેમને પણ થાક લાગે જ. એ લોકો પણ માણસો છે, મશીન નથી. નેતાઓ ને અધિકારીઓ તો વાહવાહી કરાવવા માટે તેમની પાસે ચોવીસે તલાક કામ કરાવવા માગતા હોય છે પણ એ શક્ય નથી.

આ દુર્ઘટના માટે સામાન્ય શ્રદ્ધાળુઓ પણ દોષિત છે કેમ કે એ લોકો પણ ધર્મનો મર્મ સમજીને શાંતિથી ને શિસ્તબદ્ધ રીતે સ્નાન માટે આવવાના બદલે ધમાધમી કરી નાંખે છે તેમાં પણ સમસ્યા થઈ છે. સામાન્ય લોકો માટે ધર્મ હવે સ્નાન સહિતના ક્રિયાકાંડનો વિષય વધારે બની ગયો છે. મહાકુંભમાં સ્નાન કરવાથી સોશિયલ સ્ટેટસ વધે છે એવી માનસિકતા પણ છે. તેના કારણે લોકો પણ સંવેદનહીન બનીને વર્ત્યાં છે અને ધક્કામુકી કરીને નીચે સૂતેલાં લોકોને કચડી નાખ્યાં. આ સંવેદનહીનતાની પરાકાષ્ઠા કહેવાય.

બીજી એક ખટકે એવી વાત ધર્મમાં ઘૂસી ગયેલું વીઆઈપી કલ્ચર છે. હિંદુ ધર્મમાં બધા સરખા છે એવું કહેવાય છે પણ સંગમ ઘાટ પર બધા સરખા નથી. કુંભ અને મહાકુંભ જેવા મોટા આયોજનો વખતે સંગમ ઘાટ અખાડાઓના સાધુ-સંતોના શાહી સ્નાન માટે ખાલી રખાય છે અને સામાન્ય લોકોને જવા દેવાતાં નથી. બેરીકેડ લગાવીને સામાન્ય ભક્તોના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂકી દેવાય છે. સંગમ ઘાટ પર સાધુ-સંતો ધાર્મિક વિધિઓ અને અમૃત સ્નાન કરે છે, જ્યારે સામાન્ય ભક્તો સંગમના અન્ય ઘાટો પર સ્નાન કરે છે અથવા હોડી દ્વારા મુખ્ય સંગમ સુધી જાય છે. પ્રયાગરાજના વાર્ષિક માઘ મેળામાં પૌષ પૂનમ, મકર સંક્રાંતિ, એકાદશી, મૌની અમાસ, વસંત પંચમી, અચલા સપ્તમી, માઘી પૂનમ અને મહાશિવરાત્રી વખતે પણ સંગમ ઘાટ પર સંતોના વિશેષ મેળાવડા થાય છે અને સામાન્ય ભક્તો સ્નાન કરી શકતા નથી. રાજકારણીઓ આવે ત્યારે લોકોને ઘાટ પરથી દૂર કરાય, સાધુ-સંતો માટે ઘાટ ખાલી કરાવાય તો ધર્મ એ લોકો માટે જ છે?

દેશ દુનિયાના મહત્ત્વના અને રસપ્રદ સમાચારો માટે જોઈન કરો ' મુંબઈ સમાચાર 'ના WhatsApp ગ્રુપને ફોલો કરો અમારા Facebook, Instagram, YouTube અને X (Twitter) ને