રાજ ખોસલાનું સૌજન્ય ‘એક બંગલા બને ન્યારા’

હેન્રી શાસ્ત્રી

સાયગલનું ગીત વાપરવા માટે અનુમતિ લઈ ‘દો રાસ્તે’ના ટાઈટલમાં રજૂઆત કરવામાં આવી હતી.કંગના રનૌટની કારકિર્દીની એક્ટિંગમાં, દિગ્દર્શનમાં અને અન્ય બીજા કારણસર નબળી ફિલ્મ ‘ઈમરજન્સી’ છેલ્લા એક વર્ષથી વિવિધ કારણોસર ગાજી રહી છે. રિલીઝની તારીખના વિવાદથી માંડી ફિલ્મનું નામ ‘ઈમરજન્સી’ નહીં, પણ ‘ઈન્દીરા ગાંધી’ હોવું જોઈતું હતું જેવા વિવાદોમાં ઘેરાયેલી આ ફિલ્મમાં નવો ફણગો ફૂટ્યો છે.

સ્વતંત્રતા પૂર્વે વિદ્રોહી કવિ અને દેશને આઝાદી મળ્યા પછી ‘રાષ્ટ્ર કવિ’ તરીકે ઓળખાયેલા રામધારી સિંહ ‘દિનકર’ની પ્રખ્યાત કવિતા ‘જનતંત્ર કા જન્મ’ની અંતિમ પંક્તિ ‘સિંહાસન ખાલી કરો કી જનતા આતી હૈ’ પંક્તિ કંગનાની ફિલ્મના એક મહત્ત્વના તબક્કે આવતા ગીત ‘જનતા કો રોક લે કિસ મેં ઈતની જાન હૈ’માં વાપરવામાં આવી છે. કવિશ્રી ‘દિનકર’ના પરિવારે પરવાનગી વિના ઉપયોગ કરવાનો આરોપ કરી કોપીરાઇટ ઉલ્લંઘનનો કેસ કર્યો છે. આ કવિતા 26 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ લખવામાં આવી હતી. ત્યારબાદ રામધારી સિંહ ‘દિનકર’ના પ્રખ્યાત પુસ્તક ‘નીલ કુસુમ’માં તેનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ પુસ્તકના કોપીરાઇટ કેદારનાથ સિંહ (રાષ્ટ્રકવિ દિનકરજીના પુત્ર)ના કાનૂની વારસદાર કલ્પના સિંહ પાસે છે. જોકે, આ ફિલ્મ આખા દેશમાં એક જ દિવસે રિલીઝ થઈ હોવાથી અદાલતે રિલીઝ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, પરંતુ ફિલ્મના પ્રોડ્યુસર – ડિરેક્ટરને કોપીરાઇટના ઉલ્લંઘન માટે નોટિસ આપવામાં આવી છે. હવે આ કેસની આગામી સુનાવણી 7 માર્ચે થશે. કાયદો કાયદાનું કામ કરશે, પણ વર્ષો જૂના ગીતનો ઉપયોગ ફિલ્મમાં કરવાના પ્રસંગોનું સ્મરણ થઈ આવ્યું છે.

‘સીઆઈડી’, ‘વો કૌન થી’, ‘મેરા સાયા’ સહિત કેટલીક યાદગાર ફિલ્મોની ભેટ આપનારા ફિલ્મમેકર રાજ ખોસલાએ ‘દો રાસ્તે’ (1969) નામની પારિવારિક ફિલ્મ બનાવી હતી. ફિલ્મમાં રાજેશ ખન્ના – મુમતાઝ અને પ્રેમ ચોપડા – બિંદુની જોડી સાથે એક મહત્ત્વના પાત્રમાં સિદ્ધહસ્ત અભિનેતા બલરાજ સાહની પણ હતા. ફિલ્મની વાર્તા અનુસાર સંયુક્ત પરિવારના હિમાયતી અને આગ્રહી મોટા ભાઈ (બલરાજ સાહની) નજર સામે પરિવારને છૂટો પડતો જોઈ ચિંતાગ્રસ્ત થાય છે. એમને વ્યથા ઘેરી વળે છે. મોટાભાઈની લાગણીઓનો પડઘો પાડવા રાજ ખોસલાએ ‘દો રાસ્તે’માં કુંદનલાલ સાયગલની ન્યુ થિયેટર્સ ફિલ્મ ‘પ્રેસિડેન્ટ’ (1937)ના એ સમયના સુપરહિટ સોન્ગ ‘એક બંગલા બને ન્યારા’ ગીતનો ઉપયોગ કર્યો છે.

અલબત્ત, રાજ ખોસલાએ ફિલ્મમાં ગીતનો ઉપયોગ કરવા માટે સત્તાવાર પરવાનગી પણ લીધી હતી. સંયુક્ત પરિવારના વિચારનો પડઘો આ ગીતથી આબાદ પડ્યો હતો અને ગીતમાં જ્યારે ‘રહે કુનબા જિસમેં સારા, એક બંગલા બને ન્યારા’ (કુનબા એટલે કુટુંબ) પંક્તિ આવતી ત્યારે અનેક લોકોના આંખોના ખૂણા ભીના થઈ જતા અને અનેક હૈયા ભાવવિભોર થઈ જતા હતા. રાજ ખોસલાની કારકિર્દીની સૌથી જબરદસ્ત હિટ ‘દો રાસ્તે’ની યાદગાર ક્ષણોમાં આ ગીત પણ સામેલ હતું. મૂળ રચનાનો સૌજન્ય સ્વીકાર કંગના ચૂકી ગઈ, પણ રાજ ખોસલાએ એ જમાનામાં સૌજન્ય દેખાડ્યું હતું.

શૈલેન્દ્રના મૃત્યુનું કારણ બનેલી ફિલ્મ ‘તીસરી કસમ’ના ડિરેક્ટર તરીકે શરૂઆત કરનારા બાસુ ભટ્ટાચાર્યએ શહેરી જીવનમાં વૈવાહિક કલેશ પર ત્રણ ફિલ્મ બનાવી હતી: ‘અનુભવ’ (1971), ‘આવિષ્કાર’ (1973) અને ‘ગૃહ પ્રવેશ’ (1979). ‘આવિષ્કાર’માં એ સમયની રાજેશ ખન્ના અને શર્મિલા ટાગોરની સુપરહિટ જોડી જોવા મળી હતી. ફિલ્મમાં ‘બાબુલ મોરા નૈહર છૂટો હી જાય’ ગીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ ગીત અવધના નવાબ વાજીદ અલી શાહને બ્રિટિશ સરકારે રાજવટો આપી એમના રાજ્ય લખનઉમાંથી કલકત્તા મોકલી આપ્યા હતા ત્યારે નવાબે લખ્યું હતું. નૈહરનો અર્થ પિયર થાય છે. જેમ ક્ધયાને પિયર છોડવું બહુ વસમું લાગતું હોય છે એમ નવાબને પણ પોતાનું રાજ્ય છોડવું આકરું લાગ્યું હતું. જોકે, ‘આવિષ્કાર’માં બાસુ ભટ્ટાચાર્યએ માનસી (શર્મિલા ટાગોર)નો પિતાનું ઘર છોડવાનો વસવસો આ ગીત દ્વારા વ્યક્ત કરવાની કોશિશ કરી છે. ‘બાબુલ મોરા નૈહર છૂટો હી જાય’ ગીત સૌ પ્રથમ સાયગલ સાબની ફિલ્મ ‘સ્ટ્રીટ સિંગર’માં રજૂ થયું હતું. ગીતને પ્લેબેક સાયગલએ (સોલો સોંગ) આપ્યું હતું અને પિક્ચરાઇઝેશન પણ એમના પર જ થયું હતું. બાસુદાની ફિલ્મમાં આ યુગલ ગીત – ડ્યુએટ સોંગ હતું અને જગજીત સિંહ અને ચિત્રા સિંહના સ્વરમાં રેકોર્ડ થયું હતું. હિન્દી ફિલ્મ માટે બંનેએ પહેલી વાર સાથે ગાયું હતું. બાસુ ભટ્ટાચાર્યએ ગીતનો ઉપયોગ કરવા પરવાનગી માગી હતી એવો ખુલાસો એ સમયે કરવામાં આવ્યો હતો.

કુંદનલાલ સાયગલની લોકપ્રિયતા ચરમસીમાએ હતી અને એમનો દબદબો હતો એટલે 1940ના દાયકામાં અનેક ગાયકો (મુકેશ, કિશોર કુમાર) એમની શૈલીને અનુસરી ગાયનો ગાતા હતા. આ ગાયકોમાં એક નામ હતું સી. એચ. આત્માનું. સંગીતકાર ઓ. પી. નૈયર એમની કારકિર્દીના પ્રારંભમાં ન્યુ થિયેટર્સના સંગીત અને વિશેષ તો કે. એલ. સાયગલની ગાયકીથી બહુ પ્રભાવિત હતા. નૈયર સાહેબનાં પત્ની સરોજ મોહિની ઐયરે ‘પ્રિતમ આન મિલો’ ગીત લખ્યું હતું , જે ઓ. પી. નૈયરએ સી. એચ. આત્મા માટે તૈયાર કરેલા કેટલાક ગૈર ફિલ્મ આલ્બમમાંથી એકમાં આ ગીતનો ઉપયોગ કર્યો હતો.

ગુરુદત્તએ ‘મિસ્ટર એન્ડ મિસિસ 1955’ નામની ફિલ્મ બનાવી હતી, જેમાં સંગીતકાર નૈયર જ હતા. એમણે આ ફિલ્મમાં ‘પ્રિતમ આનમિલો’ ગીતા દત્તના સ્વરમાં રેકોર્ડ કર્યું હતું અને ફિલ્મમાં એ મધુબાલા પર પિક્ચરાઇઝ થયું હતું. મૂળ ગીતની સ્વર રચના પણ પોતાની જ હોવાથી અહીં પરવાનગીનો પ્રશ્ન જ નહોતો ઉદભવ્યો. હા, ફિલ્મના 9 ગીતમાંથી આઠમાં ગીતકાર તરીકે મજરૂહ સુલતાન પુરીનું નામ છે જ્યારે ‘પ્રિતમ આન મિલો’ માટે ક્રેડિટ સરોજ મોહિની ઐયરને આપવામાં આવી હતી. મહેનતાણું પણ ચૂકવાયું હશે એમ માની લઈએ.

આ બધામાં ‘દિલ વિલ પ્યાર વ્યાર’ (2002)નો કિસ્સો ક્લાસિક છે. ફિલ્મમાં 13 ગીત છે. બધા ગીત 1960થી 1980ના દોરમાં આવેલી વિવિધ ફિલ્મના ગીત છે અને એ બધા ગીતોનું સ્વરાંકન રાહુલ દેવ બર્મનનું છે. ગીતોનું મ્યુઝિક રિ- એરેન્જ કરવામાં આવ્યું છે અને અલગ ગાયકોના સ્વરમાં બબલુ ચક્રવર્તી દ્વારા રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યા છે. પરવાનગી લેવામાં આવી હતી? આનો કોઈ ખુલાસો મળતો નથી….

દેશ દુનિયાના મહત્ત્વના અને રસપ્રદ સમાચારો માટે જોઈન કરો ' મુંબઈ સમાચાર 'ના WhatsApp ગ્રુપને ફોલો કરો અમારા Facebook, Instagram, YouTube અને X (Twitter) ને