ठसा – अनिल सोनार

>> गिरीश दत्तात्रय चौक

मराठी साहित्यातील ज्येष्ठ लेखक, साहित्यिक, नाटककार प्रा. अनिल सोनार यांचे नुकतेच दुःखद निधन झाले. सोनार सर माझे नातेवाईक! धुळ्याला त्यांच्या घरी मी नेहमी जात असे. मराठी साहित्याची आवड आणि मराठीचाच विद्यार्थी असल्यामुळे साहजिकच आमच्या त्याच विषयावर चर्चा होत असत. गप्पा मारताना एक गोष्ट प्रकर्षाने माझ्या लक्षात यायची की कविता, कथा, नाटक, एकांकिका, कादंबरी या विविध साहित्य प्रकारांमध्ये यथेच्छ विहार करताना, आपल्या वैशिष्टय़पूर्ण लेखनशैलीचा एक ‘ठसा’ अनिल सोनार यांनी उमटवला आहे. तो ठसा प्राध्यापक, शिक्षक या भूमिकेचा आहे. विनोद, विनोदी लेखन हा त्यांचा तसा मूळ पिंड! पण हसवता हसवता काहीतरी शिकवून जाणे, विचार करायला भाग पाडणे हे सरांच्या लेखनाचे वैशिष्टय़ म्हणावे लागेल. ‘सारे प्रवाशी तिमिराचे’, ‘मालकीण मालकीण दार उघड’, ‘गणपत वाणी’ ही त्यांनी लिहिलेली नाटके व्यावसायिक रंगभूमीवर खूप गाजली. ‘गणपत वाणी’ या नाटकाला तर महाराष्ट्र शासनाचा ‘राम गणेश गडकरी’ पुरस्कार मिळालेला आहे. दैनंदिन जीवनातले हलकेफुलके विनोद, पुटुंबाने एकत्र राहण्याची एक चांगली सवय जीवनाकडे आनंदी वृत्तीने बघण्याचा दृष्टिकोन कळतनकळत सर इथे शिकवून जातात. ‘साडी उडाली आकाशी’ ही खास महिला वर्गासाठी त्यांनी लिहिलेली धम्माल विनोदी एकांकिका! स्त्रियांना अगदी सहजसुलभतेने करता यावी म्हणून कदाचित पुरुष पात्र विरहित लिहिली त्यांनी! वाढणाऱ्या कवींच्या संख्येबद्दल, त्यांच्या कवितांबद्दलसुद्धा सर सतत बोलत असत, विचार व्यक्त करीत असत. लेखन करताना आपणच आपापली साहित्यिक मूल्ये ठरवावीत आणि जपावी, त्याचे पालन करावे, अशी शिकवण अनिल सोनार सरांच्या व्यक्तिमत्त्वात दिसत असे.

प्रत्येक कलावंताचे स्वतःचे असे एक विश्व असते, वर्तुळ असते. त्यात तो मग्न असतो. असावे त्याने! असे स्वतःला त्या विश्वात मग्न ठेवणे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला शोभते! पण त्यात अडपून राहू नये, असे माझे मत अर्थातच वैयक्तिक! सभोवताली असलेल्या समाजाची,आपल्याच क्षेत्रातील इतर घडामोडींची, इतरांच्या अस्तित्वाची दखलसुद्धा त्याने घेतली पाहिजे.

सोनार सरांच्या बोलण्यातील स्पष्टता, वागण्यातसद्धा स्पष्टपणे जाणवत असे. दोन-चार कविता प्रसिद्ध झाल्या की स्वतःला कविवर्य म्हणवून घेणारे एक-दोन पुस्तके प्रकाशित झाली की स्वतःला ‘साहित्य सम्राट, साहित्यिक’ म्हणवून घेणाऱ्या लोकांबद्दल त्यांना तीव्र संताप वाटत असे. ‘माझ्या साहित्याची, लेखनाची मला मिळालेल्या असंख्य पुरस्कारांची समाजाला साधी दखलसुद्धा घेता आली नाही’ हे एक दुःख त्यांना होते. कारणे काहीही असोत पण ते वास्तव आहे. बऱ्यापैकी एकलकोंडा स्वभाव असलेल्या साहित्यिकाने आपल्या घराचे नाव ‘शब्दुली’ ठेवलेले! आणि तिथेच त्या शब्दांच्या सहवासात हा साहित्यिक आपापल्याच मस्तीत सतत विशेषतः त्यांच्या आयुष्यातील अखेरच्या दिवसात मश्गूल राहिला.

नुसते र ला र आणि ट ला ट जुळवून कविता होत नाही. त्या शब्दरचनेच्या पलीकडे असलेले एक भावपूर्ण,अर्थपूर्ण असे क्षितिज असते ते आधी आपण समजून घेणे आवश्यक आहे आणि मगच त्या शब्दरचनेत मुळातच असलेले सुंदर इंद्रधनुष्य तो कवी त्याच्या कवितेत फुलवू शकतो. याचा प्रत्यय सरांच्या 4 प्रसिद्ध झालेल्या कविता संग्रहातून जाणवतो. त्यांच्या काही अप्रकाशित कविता वाचण्याचे भाग्य मला लाभले आहे. मी म्हणालो, ‘‘काका इतक्या सुंदर या कविता! मग या डायरीत त्या अशा बंदिस्त का ठेवल्यात? हा एकांत का त्यांच्या नशिबी?’’ सर म्हणाले, ‘‘गिरीश – मलाही या कविता आवडल्यात. पण रसिकांना कितपत आवडतील जरा शंकाच आहे. त्यापेक्षा त्यांचा हा असा डायरीतला ‘एकांत’ सुखावह वाटतो.’’

सुमारे 38 एकांकिका (त्यातल्या बऱ्याच विनोदी अर्थातच), त्यांचे दोन एकांकिका संग्रह,20/22 नाटके, एक विनोदी लेख संग्रह,3 कादंबऱ्या, बालकथा संग्रह, 4 काव्य संग्रह आणि मराठी साहित्य समीक्षेच्या अंगाने लेखन असलेला आस्वाद म्हणजे काय असतो हे शिकवणारा लेख अशी विपुल साहित्य संपदा असलेला हा अवलिया आता काळाच्या पडद्याआड लुप्त झाला आहे. अर्थात, सोनार सर आपल्यातून गेलेले नाहीत. त्यांच्या साहित्य संपदेच्या रुपात, असंख्य आठवणींच्या रुपात ते आपल्यातच आहेत.