लेख – कामाचे तास आणि तासातील काम

>> शुभांगी बहुलेकर

कोणत्याही आस्थापनेचे यश हे त्या संस्थेच्या आर्थिक स्थितीवर मोजले जात असले तरी त्या संस्थेच्या, कंपनीच्या यशामध्ये मोलाची भूमिका कर्मचारी निभावत असतात. कर्मचाऱ्यांच्या परिपूर्ण योगदानाशिवाय कंपनीची धोरणे कदापि यशस्वी होऊ शकत नाहीत. दैनंदिन कार्ये, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, शरीरासाठी आवश्यक असणारी विश्रांती या सर्वांचा विचार करता साधारणतः दररोज आठ तासांचा कार्यसमय योग्य असल्याचे जगभरात मान्य करण्यात आले आहे. असे असताना लार्सन अँड टूब्रोचे अध्यक्ष एन. सुब्रह्मण्यम यांनी नव्वद तास कामाचा मुद्दा मांडला असून तो अयोग्य आहे. मुळात किती तास काम करता यापेक्षा तासाभरात किती काम करता हेच कोणत्याही कंपनीसाठी महत्त्वाचे आहे.

भारतातील सर्वात मोठी बांधकाम कंपनी लार्सन अँड टुब्रो म्हणजेच एल. अँड टी.चे अध्यक्ष एस. एन. सुब्रह्मण्यम यांनी अलीकडेच त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना रविवारसह 90 तास काम करण्याचा सल्ला दिला होता. त्यांच्या या विधानाने ‘अधिक तास काम करणे शहाणपणाचे की स्मार्ट वर्प महत्त्वा’चे या विषयावरील चर्चा सुरू झाली आहे. सुब्रह्मण्यम यांच्या वक्तव्यावर सोशल मीडियाचे विश्व अनेक मिम्सनी बहरलेले दिसले. त्याचबरोबर उद्योग जगतातील अन्यही काही महत्त्वाच्या पदावरील व्यक्तींनी यासंदर्भात आपली मते मांडली आहेत. महिंद्रा समूहाचे अध्यक्ष आनंद महिंद्रा यांनी ‘कामाच्या प्रमाणा’ ऐवजी ‘कामाच्या दर्जाला’ अधिक महत्त्व दिले. तर आयटीसीचे अध्यक्ष संजीव पुरी यांनी लवचिक कार्यसंस्कृतीचा पुरस्कार करताना ‘कामाच्या तासांबाबत नियम बनवण्याऐवजी कर्मचाऱ्यांनी आनंदाने, उत्साहाने आणि कार्यक्षमपणाने कंपनीच्या प्रवासाचा भाग बनून बदल घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे,’ असे मत मांडले. काही महिन्यांपूर्वी ‘इन्फोसिस’ या आयटी क्षेत्रातील दिग्गज कंपनीचे सह-संस्थापक एन.आर. नारायण मूर्ती यांनी आठवडय़ातून 70 तास काम करण्याचा सल्ला दिला होता. त्या वेळीही कर्मचाऱ्यांच्या कामाचे तास या विषयावर खमंग चर्चा रंगलेली दिसून आली होती. मूर्ती यांनाही सोशल मीडियावर मोठ्या टीकेलाही सामोरे जावे लागले होते. खरे पाहता, हा विषय खूप व्यापक अर्थाने पाहणे गरजेचे आहे.

19व्या शतकापर्यंत मानवासाठी कामाचे कोणतेही निश्चित तास नव्हते.19 व्या शतकात झालेल्या औद्योगिकीकरणानंतर आठवडय़ातून 150 तास असे कामाचे वेळापत्रक ठरवण्यात आले. मग जसजशी आर्थिक सुबत्ता आली आणि लोकांमध्ये मानवी हक्कांबद्दल जागरुकता वाढत गेली तसतसे कामाचे निश्चित तासही कमी होत गेले. 1870 मध्ये अमेरिकेतील वार्षिक कामकाजाचे तास 3000 तासांपर्यंत होते, म्हणजे दर आठवडय़ाला 60 ते 70 तास. आज ‘फाईव्ह डेज वीक’ कल्चरमुळे हे प्रमाण 1700 तासांवर आले आहे. म्हणजेच दररोज सरासरी 7 ते 8 तास काम. मायकेल ह्युबरमन आणि ख्रिस मिन्स यांच्या संशोधन अहवालानुसार, 1870 च्या तुलनेत आज जर्मनीमध्ये कामाचे तास 60 टक्क्यांनी कमी झाले आहेत. ब्रिटनमध्ये ते 40 टक्क्यांनी कमी झाले आहेत. कामगार कायद्यात बदल होण्याआधीची स्थिती पाहिल्यास आजच्या काळातील कर्मचारी वर्षभर जेवढे तास काम करतात, तेवढेच तास काम जानेवारी ते जुलैदरम्यान केले जात असे. अतिऔद्योगिकीकरण झालेल्या देशांमध्ये कामगार कायद्यांमध्ये मोठे बदल झाले आहेत आणि कामाच्या तासांमध्ये मोठी घट झाली आहे. विशेषतः प्रगत, श्रीमंत देशांमध्ये दिवसाचे 6 तास आणि आठवड्यातून 4 कामकाजाचे दिवस अशी स्थिती दिसून येते. त्या तुलनेत विकसनशील देशांमध्ये लोक जास्त तास काम करतात. भारत आणि चीनसह इतर विकसनशील देशांमध्ये, औपचारिक क्षेत्रात कामाचे तास निश्चित करण्यात आले आहेत. परंतु या दोन्ही देशांमध्ये अनौपचारिक किंवा असंघटित क्षेत्राचा आकार अधिक असून तेथे कामाच्या तासांबाबत कोणतेही निश्चित मापदंड नाहीत. या क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांना निर्धारित मानकांपेक्षा जास्त वेळ द्यावा लागतो आणि कठोर परिश्रम करावे लागतात.

कामगार कायदा लागू झाल्यानंतर कर्मचाऱ्यांच्या वाढलेल्या सुट्ट्यांमुळे खर्च करण्यात येणाऱ्या वेळेतही बदल झाला आहे. जगातील कर्मचाऱ्यांना सरासरी 240 दिवस काम करावे लागते आणि साप्ताहिक सुट्ट्या आणि इतर सुट्टय़ांसह 120 दिवस विश्रांतीसाठी मिळतात. यामुळे जीवनशैलीतही बरेच बदल झाले आहेत. भारतात महिलांसाठी 6 महिन्यांची गर्भधारणा रजा मंजूर करण्यात आली असून ती 8 महिन्यांपर्यंत वाढवण्याबाबत सरकार विचार करत आहे. सरकारी नोकऱ्यांमध्ये महिलांसाठी दोन वर्षांच्या कौटुंबिक रजेमुळे काम आणि पुटुंब यांच्यातील समतोल राखता येणे अधिक सुलभ झाले आहे. त्याचप्रमाणे संयुक्त अरब आमिरातीमध्ये कामगारांसाठी वार्षिक 30 ते 100 दिवसांच्या रजेची तरतूद करण्यात आली आहे.

ही सर्व पार्श्वभूमी विचारात घेऊन सुब्रह्मण्यम यांच्या कामाच्या तासांसंदर्भातील विधानाकडे पाहताना एक प्रमुख मुद्दा विचारात घेणे गरजेचे आहे. तो म्हणजे कोणत्याही आस्थापनेचे यश हे त्या संस्थेच्या आर्थिक स्थितीवर मोजले जात असले तरी त्या संस्थेच्या, कंपनीच्या यशामध्ये मोलाची भूमिका कर्मचारी निभावत असतात. कर्मचाऱ्यांच्या परिपूर्ण योगदानाशिवाय कंपनीची धोरणे कदापि यशस्वी होऊ शकत नाहीत. जगभरामध्ये आज सरासरी सहा तास ते आठ तास काम ही पद्धत रूढ झाली आहे. काही ठिकाणी ती नऊ किंवा त्याहून कमीअधिक तास असू शकते. परंतु दैनंदिन कार्ये, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, शरीरासाठी आवश्यक असणारी विश्रांती या सर्वांचा विचार करता हा कार्यसमय योग्य असल्याचे आता मान्य करण्यात आले आहे. असे असताना सुब्रह्मण्यम यांनी नव्वद तासांचा मुद्दा का मांडला?

कर्मचाऱ्यांनी निर्धारित वेळेमध्ये जास्तीत जास्त कार्यक्षमतेने, प्रभावीपणाने काम करावे, ही अपेक्षा पूर्ण होण्यासाठी माणूस म्हणून त्याच्या शरीराला आवश्यक असणारी विश्रांती, कौटुंबिक जीवन, आहार, दैनंदिन विधी या सर्वांसाठी पुरेसा वेळ मिळणेही आवश्यक आहे. आज जगभरामध्ये जीडीपीच्या बरोबरीने ग्रॉस हॅपीनेस इंडेक्सही महत्त्वाचा मानला जात आहे. या यादीत अव्वल असणाऱ्या भूतान या आनंदी लोकांच्या देशातील कर्मचारी आठवड्यातून सरासरी 54.4 तास काम करतात. यामध्ये जवळपास 61 टक्क्यांहून अधिक लोक 49 तास किंवा त्याहून अधिक काम करतात, हे लक्षात घ्यायला हवे.

तरुण वयामध्ये अधिकाधिक श्रम करून संपत्तीनिर्मिती केल्यास वृद्धापकाळात गात्रे थकलेली असतात तेव्हा सुखाचे आयुष्य जगता येते, हे शाश्वत सत्य आहे. परंतु याचा अर्थ एकाच कंपनीमध्ये अधिक तास काम करावे असा बिलकूल होत नाही. आज ज्ञानाचे क्षितिज व्यापक बनले आहे. नव्या शैक्षणिक धोरणाने ज्ञानप्राप्तीसाठीची कवाडे खुली होणार आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि एपूणच नवतंत्रज्ञानाच्या येणाऱ्या काळात व्यक्तींना त्यांच्या कमावत्या काळामध्ये तीन वेळा करिअर बदलावे लागेल, असे ‘नॅसकॉम’सारख्या संघटनेचे म्हणणे आहे. यासाठी नवीन माहिती, ज्ञान मिळवण्यासाठी, काwशल्ये प्राप्त करण्यासाठी वेळ खर्ची करावा लागणार आहे. दररोज 15 तास काम करावयाचे झाल्यास हा वेळ कोठून मिळणार?

(लेखिका व्यवस्थापन क्षेत्रातील अभ्यासक आहेत.)